Spurt og svarað

Opinn aðgangur gagna býður upp á aukinn sýnileika rannsókna og getur stutt við útgefið efni, t.d. má vísa í gagnaskrá í vísindagrein til að lesendur eigi auðveldara með að glöggva sig á niðurstöðunum. Sum gögn geta auk þess verið mikilvæg ein og sér og verið góð viðbót við rannsóknarferil vísindamanna.  

Gögn í opnum aðgangi fela í sér mikinn ávinning fyrir gagnaeigendur, notendur gagna og fræðafólk.

• Gagnaþjónustan annast ýmis samskipti fyrir þína hönd við notendur sem hafa áhuga á að endurnýta gögnin og tryggir örugga varðveislu gagnanna þinna til lengri tíma.
• Getan til að sýna fram á áframhaldandi notkun gagna eftir að upphaflegu rannsókn lýkur getur hvatt fjármögnunaraðila til að veita fjármagn til frekari rannsókna.
• Notkun annars fræðifólks á gögnunum þínum getur veitt þér tækifæri á samstarfi og að gerast meðhöfundur að greinum sem byggja á gögnunum.  
• Með því að koma gagnasöfnum í opinn aðgang verður jafn auðvelt að finna þau og prentað efni. Það er gert með því að tryggja að:
  • gögn séu skráð að fullu með öllum bókfræðilegum upplýsingum (heiti, dagsetning, höfundur)
  • gögnum sé úthlutað stafrænu auðkenni (Digital Object Identifier; DOI), alþjóðlegri og einkvæmri stafa- og talnarunu sem auðkennir nákvæmlega gögnin sem vísað er í
  • notendur gagna séu meðvitaðir um nauðsyn þess að tilgreina uppruna gagna við útgáfu með réttri vísun í heimildir

Rannsakendur, nemendur og kennarar frá hvaða fagsviði, stofnun/fyrirtæki eða landi sem er geta hlaðið niður gögn hjá GAGNÍS. Hins vegar eru sum gögn með takmarkanir á aðgangi vegna leyfissamninga um dreifingu og endurnýtingu gagna sem við höfum gert við gagnaeigendur, t.d. ef gögn innihalda viðkvæmar upplýsingar sem eru persónugreinanlegar.

Flestir eigendur gagna leyfa öllum notendum að nota gögnin og þá í öðrum tilgangi en í hagnaðarskyni. Sumir kunna aftur á móti að krefjast frekari takmarkana á aðgangi, sérstaklega ef efni gagnanna er viðkvæmt og persónugreinanlegt.  

Líklegustu notendur eru fræðafólk sem sinnir rannsóknum við innlenda eða erlenda háskóla. Ýmsir aðrir sérfræðingar eru einnig líklegir notendur, t.d. þeir sem starfa við stefnumótun hjá ráðuneytum eða sveitarfélögum. Einnig er algengt að opin gögn séu nýtt í kennslu, hvort sem er á háskóla- eða framhaldsskólastigi. 

Ekki ætti að vera neinn aukakostnaður við að setja gögn í aðgang hjá GAGNÍS, annar en tími við að undirbúa gögnin og fylgiskjöl til afhendingar. Skynsamlegt er að taka fram slíkan kostnað í rannsóknaráætlunum og styrkumsóknum. Erfitt er að segja nákvæmlega til um hve mikill kostnaðurinn er í tengslum við slíkan undirbúning en almennt má gera ráð fyrir um tveimur eða þremur vikum, allt eftir umfangi gagna. 

Athugið að stóran hluta vinnslunnar er hægt að vinna sem hluta af rannsóknarferlinu sjálfu (t.d. þegar gögn eru slegin inn) og draga þannig úr kostnaði við undirbúning gagna fyrir opinn aðgang.  

Nei, gögn sem sett eru í opinn aðgang hjá GAGNÍS verða áfram eign höfunda. GAGNÍS varðveitir, geymir og miðlar gögnunum fyrir þig, en verður ekki eigandi eða meðeigandi, nema vinna sem eykur notagildi gagnanna hafi verið unnin innanhúss (s.s. uppskrift texta). Er það þá samkomulagsatriði milli gagnaeigenda og GAGNÍS.      

Höfundarréttur gildir um upprunaleg skapandi og listræn verk, þ.m.t. ritverk, talað orð, ljósmyndir, rannsóknargögn o.s.frv. Höfundarrétti er úthlutað sjálfkrafa og ekki þarf að sækja um hann.

Yfirleitt á höfundur upprunalega verksins höfundarréttinn, hvort sem einstaklingur, fyrirtæki eða stofnun. Ef verki er lokið sem hluta af starfi heldur vinnuveitandinn yfirleitt höfundarrétti verksins. Sá sem er fenginn til að búa til verk fyrir hönd einhvers annars heldur höfundarrétti á því verki, nema annað sé tekið fram (t.d. í skriflegum verkkaupasamningi). 

Þegar gögn eru búin til úr ýmsum áttum eða ef rannsókn er fjármögnuð af mörgum stofnunum eða fyrirtækjum eiga allir hlutaðeigandi aðilar sameiginlegan höfundarrétt á gögnunum. Í þeim tilvikum verður að biðja alla viðkomandi aðila um leyfi til að setja gögnin í opinn aðgang og fylgibréf sem staðfestir samkomulagið skal fylgja efninu þegar það er afhent. 

Já, en þú verður að gera skriflegan samning við þann aðila sem fenginn er til að safna gögnunum þar sem fram kemur að þú eigir höfundarrétt á gögnunum.

Leyfissamningurinn ætti að vera undirritaður af eiganda gagnasafnsins. Ef um er að ræða stofnanir eða fyrirtæki ætti samningurinn að vera undirritaður af einstaklingi sem hefur formlega heimild til að skrifa undir slíka samninga fyrir hönd stofnunarinnar eða fyrirtækisins. Samningurinn tryggir að þú viðhaldir eignarhaldi á gögnunum og getir haldið áfram að nota þau hvernig sem þú vilt.

Í leyfissamningnum ábyrgist framleggjandi gagnanna að ekkert í gagnasafninu sé ólöglegt og að gagnasafnið brjóti ekki í bága við lög um persónuvernd eða gagnavernd. Samningurinn biður einnig um tryggingu fyrir því að þú hafir rétt til að setja gagnasafnið í opinn aðgang og að samþykki allra aðila sem hagsmuni hafa að gæta af gagnasafninu liggi fyrir. Framleggjandi gagnanna ber að tryggja að allir sem hagsmuni hafa að gæta hvað varðar höfundarrétt séu nefndir í leyfissamningnum.

Við munum tryggja að aðgangi að gögnunum sé stjórnað með aðgangsskilyrðunum sem tilgreind eru í leyfissamningnum. Notendur þurfa ekki að skrá sig en þurfa að fylgja skilmálum opna leyfisins sem á við um gagnasafnið.

Notendur sem óska eftir aðgangi að vörðum gögnum verða beðnir um að samþykkja sérstakt notandaleyfi þar sem þeir skuldbinda sig til að: 

• gera ekki tilraun til að bera kennsl á einstaklinga, heimili eða samtök/fyrirtæki í gögnunum
• brjóta ekki á höfundarrétti með því að selja gögnin að hluta til, eða í heild, eða nota þau í vöru sem er síðan seld
• vitna í höfund gagnanna við útgáfu efnis sem byggir á greiningu á þeim
• taka fram að höfundur gagnanna beri ekki ábyrgð á gæðum vinnunnar þegar gögnin voru endurnýtt    

GAGNÍS og framleggjandi gagnanna semja um aðgangsskilyrði fyrir dreifingu alls efnis sem sett er í opinn aðgang hjá GAGNÍS við afhendingu og nota til þess leyfissamning, sem er bindandi lagagerningur. Á sama hátt, þegar gögn eru sótt úr gagnagrunni GAGNÍS, þurfa allir notendur að samþykkja notendaskilmála GAGNÍS þar sem þeir skuldbinda sig til að fylgja öllum skilyrðum sem þar koma sett fram. Samningarnir tryggja að ekki sé brotið á höfundarrétti.

Nei, þér er frjálst að gera aðra samninga um dreifingu eða að þróa eigið dreifingarfyrirkomulag. Kosturinn við að leggja fram gögn til GAGNÍS er hins vegar sá að þá sparar þú þér ýmsa vinnu sem tengist dreifingu og langtímageymslu gagnanna.

Nei, leyfissamningurinn krefst þess ekki að þú tryggir nákvæmni gagnanna né takir ábyrgð á síðari greiningu á gögnunum.

Helst ætti að óska eftir samþykki þegar rannsóknin fer fram, þ.e. þegar viðtöl eða kannanir eru lagðar fyrir. Stundum kann það þó að henta betur að fá samþykki fyrir deilingu gagna síðar, þegar þátttakendurnir hafa öðlast betri skilning á rannsókninni. Einnig er hægt að hafa aftur samband við þátttakendur til að fá samþykki fyrir notkun á gögnum (t.d. deilingu þeirra í opnum aðgangi) sem var hugsanlega ekki rædd þegar rannsóknin fór fram.

Hjá sumum vísindatímaritum er gerð krafa um að höfundar leggi fram gögn samhliða útgáfu svo aðrir geti sannreynt niðurstöðurnar. Ekki má senda gögn sem fengin eru frá GAGNÍS, þar á meðal nýjar og breyttar útgáfur gagnaskráa, til tímarita samhliða útgáfu þar sem það myndi brjóta gegn notandaleyfinu sem notendur samþykkja þegar gögnin eru sótt. Í flestum tilfellum ætti það hins vegar að nægja að höfundur útgefins efnis veiti tímaritinu upplýsingar um hvernig lesendur geta nálgast gögnin hjá GAGNÍS.  

Í þeim tilvikum þar sem unnið er með fyrirliggjandi gögn og gagnaskrá er breytt verulega og tímarit óskar eftir aðgangi að nýju gögnunum, þá getur höfundur:

• látið skipanaskrá (syntax/script) fylgja með gögnunum til tímaritsins sem tiltekur allar breytingar sem gerðar voru á upprunalegu gagnaskrá
• óskað eftir því GAGNÍS setji nýja útgáfu gagnanna í opinn aðgang

GAGNÍS metur gögn sem eru send inn til að meta hvort mögulega sé um að ræða trúnaðargögn, viðkvæm gögn eða persónuupplýsingar. Við leitum einnig upplýsinga um það hvort rannsakendur hafi óskað eftir samþykki þátttakenda fyrir mögulegri deilingu gagna. Ef við rekumst á athugunarefni bendum við framleggjendum gagna á valkosti á borð við að má enn frekari upplýsingar úr gögnunum eða semja aftur um samþykki. Þar sem þetta er ekki hægt gæti gagnaþjónustan hafnað gögnunum. Hins vegar skal benda á að GAGNÍS er ekki siðanefnd og skoðar eingöngu siðferðileg mál er tengjast deilingu gagna. Þar að auki ráðleggjum við rannsakendum um mál sem tengjast upplýstu samþykki, nafnleysi gagna og siðferði við rannsóknir til að viðeigandi siðareglum sé fylgt við söfnun gagna.

Sækja má og nýta öll gögn sem eru í opnum aðgangi hjá GAGNÍS án endurgjalds, að því gefnu að þau séu ekki notuð í hagnaðarskyni.

Takmarkanir á notkun gagnanna eru tilgreindar í notendaskilmálum sem allir notendur samþykkja þegar þeir sækja gögn. Notendur ættu ekki að reyna að nota gögnin til að brjóta vísvitandi gegn trúnaði einstaklinga, heimila eða stofnana/fyrirtækja og er þeim skylt að fylgja núgildandi persónuverndarlöggjöf. Notendaskilmálarnir fjalla einnig um kröfur vegna vísana í heimildir og vernd gagna.  

Deiling gagna með öðrum rannsakendum eða nemendum og endurnotkun gagnanna í nýjum tilgangi er takmörkuð í notendaskilmálunum. 

Þú færð ekki alltaf nákvæmlega sömu tölur og í útgefnum niðurstöðum vegna smáatriða sem þú gætir t.d. hafa gert öðruvísi við forvinnslu gagnanna. Hins vegar má búast við því að niðurstöður þínar verði mjög svipaðar og í útgefnum niðurstöðum. Ef niðurstaða þín er verulega frábrugðin geta ýmsar ástæður legið þar að baki:

• þú ert hugsanlega ekki að bera saman sömu breytur og í upprunalegu greiningunni
• þú hefur hugsanlega ekki unnið með fráviksgildi (missing values) á sama hátt og höfundar gerðu í útgefnu niðurstöðunum
• hugsanlega var stuðst við flokkunarbreytu (filter variable) í upprunalegu greiningunni þar sem tölfræðigreining var framkvæmd á aðeins hluta af gagnasafninu (t.d. ef greiningin tók aðeins til þeirra sem voru með fasta vinnu)
• hugsanlega voru gögnin vigtuð (weighting variable) í upprunalegu greiningunni

Já, í flestum tilvikum er það leyfilegt, en nemendur þurfa að sækja gögnin sjálfir í Dataverse gagnagrunn GAGNÍS og samþykkja notendaskilmála gagnasafnsins. 

Já, það er leyfilegt.

Já, en viðkomandi þarf að sækja gögnin sjálf(ur) í Dataverse gagnagrunn GAGNÍS og samþykkja notendaskilmálana sem tengjast gagnasafninu.

Já, en þú átt þann höfundarrétt ekki ein(n). Aðilinn sem safnaði eða er eigandi fyrirliggjandi gagna heldur enn höfundarrétti á því efni. Til að hægt sé að setja nýju gögnin í opinn aðgang þarft þú að fá leyfi frá viðkomandi aðila, stofnun eða fyrirtæki sem á höfundarrétt á upprunalegu gögnunum.